P.H.U. CARO

DDDCARO

prof. hab. Stanisław Ignatowicz

Karaczan prusak - powrót

Prusaki i karaluchy nie darzymy sympatią. Karaczany wywołują u ludzi strach i obrzydzenie ze względu na swój wygląd, dużą ruchliwość i nieprzyjemny zapach, jaki wydzielają. Karaczany przenoszą wiele chorób człowieka i dlatego należy je bezwzględnie zwalczać. Najpospolitszy jest u nas karaczan prusak, który dobrze przystosował się do życia w pomieszczeniach ludzkich, gdzie znalazł siedliska z różnorodnym pokarmem.

Karaczan prusak, zwany też francuzem lub karakonem, pochodzi prawdopodobnie z Azji, skąd po całym świecie został rozprzestrzeniony wraz z produktami lub na opakowaniach. Samiec prusaka jest brunatnożółty z jaśniejszymi nogami i czułkami. Samica jest nieco ciemniejsza. Na głowie znajdują się długie, cienkie, biczykowate czułki zbudowane z licznych członów. Są one w ciągłym ruchu i prusaki często je czyszczą. Prusak może łatwo poruszać się po gładkich i pionowym powierzchniach, gdyż jego stopy są zaopatrzone w pazurki i przylgę. Prusak ma dobrze wykształcone skrzydła, ale nie fruwa. Używa skrzydeł do lotu szybowcowego lub jako spadochronu przy spadaniu z większych wysokości. Larwy mają ciało silnie spłaszczone, co ułatwia im przeciskanie się przez wąskie szczeliny, przebywanie w miejscach niedostępnych, w szparach, pod listwami podłogowymi, w pobliżu rur kanalizacyjnych.

Samce są bardziej ruchliwe niż samice. Częściej przebywają poza kryjówkami, wędrują w poszukiwaniu pokarmu, wody i samic. Ruchliwość samców widoczna jest już w stadium larwalnym. Męskie larwy przemieszczają się po całym budynku i rzadko żerują, natomiast żeńskie larwy przyjmują w tym czasie duże ilości pokarmu i dlatego są dużo cięższe niż larwy, z których powstaną samce. Rozwój larw męskich trwa 38-40 dni i w tym czasie linieją one 5-6 razy. Rozwój larw, z których powstają samice, jest dłuższy i trwa 40-60 dni; linieją one 6-7 razy. Ciekawe jest to, że rozwój nimf jest krótszy, gdy przebywają one w dużych grupach (koloniach) niż wtedy, gdy są trzymane w izolacji. W dobrze rozwijającej się populacji prusaków larwy stanowią 85-90% wszystkich osobników. Rozwój pokolenia trwa 6 miesięcy w temp. 22oC, a w temp. 30oC - 2,5 miesiąca. W optymalnych warunkach samce żyją 4 miesiące, a samice - 6 miesięcy. W pomieszczeniach mieszkalnych żyją znacznie krócej.

Karaczan prusak jest owadem występującym gromadnie, najczęściej w lokalach z centralnym ogrzewaniem. Karaczany produkują feromon agregacyjny w tylnym jelicie i związek ten dostaje się do odchodów samic i samców. Odchody wabią więc inne karaczany. Feromony agregacyjne oddziaływają na owady na odległość 2-4 m od źródła, a więc słabiej niż feromony płciowe.

U owadów nocnych, w tym prusaków, kojarzenie odbywa się przy udziale feromonów. U karaczanów samiec produkuje specjalne wydzieliny gruczołów tergalnych. Te substancje „zachęcają” samice do kopulacji, są więc afrodizjakiem. Samice zjadają wydzielinę gruczołów tergalnych, gdy w czasie kopulacji samica znajduje się na grzbiecie samca.

Kojarzenie się i kopulacja odbywa się zwykle o określonej porze doby. U samców karaczana amerykańskiego największą aktywność stwierdzono o zmroku, natomiast samice nie wykazywały największej aktywności o tej porze.

Kopulują 7-10 dniowe samice i samce, a nawet młodsze. Samce łączą się w pary z różnymi samicami, lecz samice kopulują tylko jeden raz w życiu lub czasem dwukrotnie. W 11-tym lub 12-tym dniu życia zapłodniona samica formuje 4-9 mm brązowy, nieco zakrzywiony kokon, przytwierdzając go do końca odwłoka. Formowanie ooteki trwa 2 doby. Wewnątrz kokon jest podzielony na komory w dwóch szeregach, każda z jednym podłużnym jajem. Na zewnątrz kokon ma poprzeczne bruzdy odpowiadające położeniu komór jajowych. Kokon ma długość 5,5 mm i szerokość 2,5 mm. Kokon dobrze chroni jaja i znajdujące się w nim larwy przed działaniem szkodliwych czynników z zewnątrz, w tym przed działaniem insektycydów.

Samica nosi ootekę przez 2-4 tygodnie (w temperaturze pokojowej około 24 dni, a w 30oC - 15 dni). Wtedy większość czasu spędza w kryjówce, z której wychodzi na krótko, aby żerować. Gdy powstają z jaj larwy, samica składa kokon, wybierając bezpieczne (np. wolne od insektycydów) miejsce, w którym larwy mogą szybko znaleźć pokarm i wodę. Ooteka wtedy pęka wzdłuż grzbietowego brzegu w wyniku nacisku ciała larw, które pobrały powietrze do swego ciała (odwłoka). Gdy w ootece jest za mało larw, wówczas one nie są zdolne opuścić kokonu i zostają w nim uwięzione.

Samica w ciągu życia składa do 4-8 kokonów (najczęściej 6). Zdarza się, że ooteka jest formowana przez samicę, która nie była zapłodniona, lecz z jaj umieszczonym w takim kokonie nie wylęgają się larwy.

Z pękniętej ooteki wychodzi 30-40 małych, jasno ubarwionych larw. Larwy kształtem przypominają owady dorosłe. W miarę rozwoju ciemnieją, wyrastają im skrzydła i cerci, a także zwiększa się liczba członów w ich czułkach (od 26 członów zaraz po wylęgu do 87 członów u owadów dorosłych). Najpierw larwy opuszczają jaja umieszczone w środkowej części ooteki, a potem larwy wychodzą z jaj znajdujących się w obu końcach kokonu. Po opuszczeniu kokonu larwy są aktywne, a po godzinie ich ciało ciemnieje. Mogą przez krótki czas pozostawać przy opuszczonym kokonie, ale najczęściej rozchodzą w poszukiwaniu pokarmu i kryjówek.

Karaczan prusak pochodzi z krajów ciepłych, dlatego jest bardzo wrażliwy na niską temperaturę (-2oC zabija wszystkie stadia) i najchętniej lokuje się w magazynach, szpitalach, zakładach gastronomicznych, piekarniach, kuchniach i innych ogrzewanych pomieszczeniach, gdzie zjada resztki produktów spożywczych spożywanych przez człowieka. Szczególnie lubi ziemniaki, marchew, owoce, pieczywo, mąkę, cukier. Wybiera pokarmy o dużej zawartości wody. Pomimo swej wielożerności owady te nie mogą rozwijać się w pomieszczeniach, w których znajdują ubogi w białko pokarm. Tak bardzo potrzebują białka, że często zjadają swoich pobratymców, szczególnie wtedy, gdy są okaleczone lub nie zrzuciły do końca oskórka larwalnego.

Cykl dobowy prusaka obejmuje (a) okres agregacji w kryjówce i (b) poszukiwanie pożywienia i wody poza kryjówką. Prowadzi więc nocny tryb życia. Na dzień kryje się pod podłogami, w szczelinach i w innych ukryciach. Wykazuje wybitnie ujemny fototropizm. Podobnie jak inne owady (gąsienice, larwy wodnych chrząszczy, mszyce) karaczany odbierają bodźce świetlne całą powierzchnią ciała. Nagły ruch powietrza lub wstrząs podłoża powoduje szybką ucieczkę prusaków do kryjówek. Podrażnione karaczany produkują 2-heptanen, który jest dla nich substancją obronną, a dla niektórych mrówek feromonem alarmowym.

Żywi się wieczorem, tuż po zapadnięciu zmroku i krótko przed świtem różnymi odpadkami pokarmowymi, chętnie produktami mącznymi. W temperaturze 22oC małe larwy mogą przeżyć 10 dni bez pobierania pokarmu, dorosłe samce 40 dni, a samice 15 dni. Prusak jest więc bardzo wytrzymały na głodowanie, ale nie samica w okresie reprodukcyjnym (w okresie formowania ooteki).

Mimo, że prusak przystosował się do życia w pomieszczeniach zamkniętych o stosunkowo stałej temperaturze i wilgotności i o zaburzonym fotoperiodzie przez sztuczne oświetlenie, obserwuje się w rozwoju populacji pewną sezonowość. Liczniejsze są prusaki w pomieszczeniach mieszkalnych wczesną wiosną i późnym latem. Zimą jest ich nieco mniej w niektórych pomieszczeniach. Najczęściej jednak rozmiar populacji prusaka jest stały w ciągu całego roku i nie zaznacza się gwałtownymi spadkami w liczebności dorosłych i form rozwojowych.

Prusaki występują najliczniej w wilgotnych kuchniach i łazienkach, w których znajdują pokarm i wodę. Gdy w tych pomieszczeniach brakuje pokarmu lub dostęp do wody jest ograniczony, wtedy prusaki przemieszczają się do pokoi mieszkalnych. Większość prusaków jest jednak bardzo przywiązana do swojej kryjówki w danym pomieszczeniu, którą opuszcza tylko w celu poszukiwania pokarmu i wody. W mieszkaniach przebywają w szczelinach ścian, za listwami, szafami, boazerią, pod kuchenkami i zlewozmywakami.

W blokach mieszkalnych prusaki nie zasiedlają mieszkań równomiernie, lecz liczniej występują w jednym lub kilku mieszkaniach, w których nie jest utrzymywana czystość, a jednocześnie jest dużo dostępnego pokarmu i wody. Prusaki niechętnie przemieszczają się z jednego mieszkania do drugiego lub z jednego pokoju do drugiego. Wędrówki starszych nimf i osobników dorosłych występują wówczas, gdy wszystkie bezpieczne kryjówki są przegęszczone lub dokucza im długotrwały głód.

Szkodliwość prusaków polega na zanieczyszczaniu produktów spożywczych wylinkami, odchodami, pleśniami i bakteriami powodującymi gnicie produktów. Odgrywają bardzo ważną rolę w przenoszeniu chorób bakteryjnych i wirusowych (biegunka, dżuma, trąd, cholera, gruźlica i inne) oraz pasożytów (glisty). Często występują w szpitalach i uczestniczą w szerzeniu się zakażeń wewnątrzszpitalnych. Mogą także powodować alergie u ludzi. Zgromadzone w dużej liczbie prusaki wydzielają charakterystyczny, niemiły zapach.